Pravoslavna crkva u Kuzminu, posvećena svetim vračima Kuzmanu (Kozmi) i Damjanu, proglašena je, 1997, za kulturno dobro od velikog značaja. U sastavu Eparhije sremske SPC, građen u periodu između 1773. I 1783. godine, ovaj barokni hram predstavlja i danas središte duhovnog života i okupljanja žitelja jednog od najvećih sremskih sela.
Današnja crkva u Kuzminu, koji se u istorijskim izvorima beleži na samom kraju 15. veka, podignuta je na temeljima starije srušene građevine. Pominje se da je nekadašnji hram od pletera, pokriven šindrom, bio podignut još 1732. godine. Zapravo, može se pretpostaviti, prema istraživanjima dr Mirjane Lesek (1928 – 2015), najvećeg poznavaoca barokne umetnosti u Sremu, da su Kuzminci tada osposobili staru crkvu koja je pune tri decenije bila u ruševinama. Ona će im neko vreme služiti za vršenje bogoslužbenih obreda.
Nema sumnje da je nova, sadašnja crkva, od tvrdog materijala i u baroknom stilu, počela da se podiže 1773. godine. NJena izgradnja će trajati čitavu jednu deceniju, što potvrđuje i prota Petar Runjanin u svojoj čuvenoj monografiji sela Kuzmina. Reč je o jednobrodnoj građevini „sa polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani i plitkim pravougaonim pevničkim prostorima na severnoj i južnoj strani“ (M. Lesek). Crkva je pokrivena dvoslivnim krovom, a uz zapadnu fasadu je prizidan zvonik.
Ikonostas kuzminske crkve je nastao u poslednjoj deceniji 18. veka. NJegova rezbarija, smatra dr Mirjana Lesek, može se vezati za novosadsku drvorezbarsku radionicu braće Arsenija i Aksentija Markovića. Slike na oltarskoj pregradi (ikonostasu) radili su tada veoma poznati likovni umetnici Grigorije Davidović Opšić i Stefan Gavrilović. Oni su oslikali i arhijerejski tron. Posao su završili 1799. godine. Dok je Gavrilović slikao prestone ikone Bogorodice i Hrista, Svetu Trjicu, Raspeće, apostole i dr, Davidoviću Opšiću se pripisuju prestone ikone Sv. Kuzmana, Sv. Damjana i Sv. Jovana, kao i ikone u soklu. Zidne slike, koje je radio Jovan Klajić (oko 1855), kasnije su obnavljane. Još se pominje i ime fresko-molera Karla Vilinovskog.
– Stefan Gavrilović, na ikonostasu kuzminske crkve, pokazuje kvalitete solidnog umetnika, dobrog crtača i finog koloriste. U njegovom slikarstvu nema jakih kolorističkih kontrasta. Boje su nežne pastelne, svetloplava, svetloružičasta i svetlosiva, koje se veštim nijansiranjem utapaju u maslinastozeleni tonalitet pozadine. Takođe se retko primećuju barokno uskovitlane draperije… Za razliku od Stefana Gavrilovića kome je ikonostas crkve u Kuzminu bio prvi veći rad, Grigorije Davidović Opšić u to vreme imao je za sobom bogato umetničko stvaralaštvo… Paleta je barokna sa kontrasnim koloritom u kojoj preovlađuju crvene i plave boje sa dodatkom smeđe i zelene. Pozadinu zatvara oblacima u nijansama sivih i plavih boja svedenih na najsvetlije registre tonova – piše dr Mirjana Lesek u svom radu o kuzminskoj crkvi.
Valja reći da je crkva Sv. Kuzmana i Damjana u Kuzminu, tokom vremena, često stradala. Tako je, 1809, bila zahvaćena velikim požarom, u kojem su izgoreli krov od hrastove šindre i zvonik. Dok radovi na obnovi nisu bili završeni, liturgijski obredi su obavljani u seoskoj školi. U toku Drugog svetskog rata ikonostas je teško postradao, pošto su unutrašnjost crkve „zapalili Muslimani koji su bili ovde u logoru kao dezerteri nemačke vojske“ (M. Kostić, „Zlodela i gresi“).
U novije vreme, između 2000. i 2004. godine, na crkvi Sv. Kuzmana i Damjana izvedeni su značajni konzervatorsko-restauratorski radovi. Inače, smatra se da je po jednom od svetih vračeva, Kuzmanu (Kozmi), ovo veliko sremsko selo i dobilo svoje ime.
D. Poznanović
