Crkva svetog Nikole u Martincima, kulturno dobro od velikog značaja, pripada nizu baroknih parohijalnih hramova izgrađenih u Vojvodini tokom 18. veka. U selu koje se u istorijskim izvorima pominje već 1445. godine, da bi vremenom opustelo i ponovo oživelo (1701), deceniju i po nakon novnog naseljavanja podignuta je bogomolja od pletera, pokrivena šindrom. Ikonostas se sastojao od dve ikone i 12 apostola, a pretpostavlja se da je prvobitne ikone slikao mesni sveštenik i zograf Stanoje Popović (1698 – posle 1756).
Današnja crkva, od tvrdog materijala, sagrađena je u baroknom stilu do 1776. godine, smatra istoričarka umetnosti dr Mirjana Lesek (1928 – 2015), jedan od najboljih poznavalaca barokne umetnosti u našoj zemlji. Naime, te godine je započeta izgradnja zvonika, koji je tada bio sazidan „u visinu dva hvata“. Ubrzo nakon podizanja nove martinačke crkve nastali su ikonostas i episkopski tron.
„Najpre je rezbariju radio nepoznati drvorezbar koji se može vezati za drvorezbarsku radionicu braće Marković u Novom Sadu, dok je slikarske radove 1782. godine završio martinački meštanin i slikar Mojsej Subotić. Datum slikanja ikonostasa sa potpisom autora zabeležen je u medaljonu iznad Nedremanog oka. Međutim, pojedini delovi nameštaja preneti su iz prethodne crkve. Tek početkom 19. veka (1802) stare pevnice su zamenjene novim, sa pet stolova sa svake strane“, zabeležila je dr Mirjana Lesek.
Sačuvani podaci, dalje, upućuju na zaključak da je crkva Sv. Nikole u Martincima bila obnavljana u poslednjoj deceniji 18. veka. Za pokrivanje hrama sa reparacijom i materijalom, kao i tesarske radove, isplaćeno je više od 460 forinti. Po svoj prilici, tada je i postojeći krov (od šindre) prekriven biber crepom. Skoro čitav vek kasnije, 1883, general-major Grigorije Maricki darovao je crkvi sveti presto.
U svom radu o martinačkoj crkvi, koji je objavljen u trećem tomu serijala Umetnička baština u Sremu (Matica srpska, Novi Sad 2005), dr Mirjana Lesek još piše:
„Crkva je jednobrodna građevina sa polukružnom oltarskom apsidom na istočnoj strani i prizidanim zvonikom uz zapadnu fasadu. Fasade su horizontalno raščlanjene soklom, profilisanim vencem, frizom bez dekoracije i profilisanim pokrovnim vencem. Vertikalno fasade su dekorisane pilasterima koji se završavaju profilisanim kapitelima ispod friza. Između pilastera nalaze se lučno završeni prozori. Sa južne strane je portal pravougaonog oblika sa drvenim dvokrilnim vratima.
Zvonik je dvospratan sa lučnim otvorima u prizemnom delu… Iznad zidanog dela zvonika je barokna metalna kapa koja se sastoji od proširenog postamenta iz kojeg izlazi lanterna završena krstom.“
Što se rezbarije i arhijerejskog trona tiče, dr M. Lesek smatra da se mogu vezati za novosadske drvorezbare, braću Arsenija i Aksentija Markovića. Radovi su izvedeni u barokno-rokajnom stilu. U istom stilskom maniru je, 1782, oslikan ikonostas Mojseja Subotića (oko 1740 – 1789), dok se njegove prestone ikone Hrista i Bogorodice sa Hristom „približavaju rokokou“. Pevnice i stolovi, nastali početkom 19. veka, izvedeni su u klasicističkom stilu.
Stručnjaci ocenjuju da se Subotićev ikonostas oslanja na starija slikarska rešenja u srpskoj umetnosti, s kraja 17. i iz prve polovine 18. veka. Nepoznati majstor je u 19. veku živopisao novije zidne slike. U svodu iznad soleja predstavljena je Sveta Trojica sa četiri jevanđelista u uglovima. Inače, delimična konzervacija arhitekture martinačke crkve je obavljena 1988, a fasada hrama je „osvežena“ 2019. godine.
D. Poznanović
