Piše: Jovana Trivunović, kustos istoričar Muzeja Srema
Sela na “raskršću” i u zaleđini prve linije otpora
Nešto je drugačija slika u selima koja jesu na Fruškoj gori, ali su u zaleđu, na raskršću važnih puteva. To su sela koja su zapravo bila predstraža već spomenutim ili su bila od izuzetnog značaja za sve sukobljene strane, pa je u njima primetan manji broj žrtava.
Takvo selo je, primera radi Manđelos koji je, uprkos ulozi koju su pojedini njegovi meštani igrali tokom rata (pre svih Boško Palkovljević-Pinki) bili svojevrsna predstraža ka Fruškoj gori i Ležimiru koji je zapravo bio i ostalo čvrsta linija otpora, kao i Veliki Radinci koji su, bivajući čvorište od Sremske Mitrovice ka Šuljmu, Bešenovu i Grgurevcima bili tranzitno područje. Tako je Manđelos dao 84 žrtve, a Veliki Radinci 30. Pored njih, tu su i sela Jarak i Šašinci koja su dala 36, odnosno 14 žrtava.
Zatim, ovde je korisno spomenuti i sela Kuzmin i Martinci, koja su sa jedne strane činili zaleđinu Sremskoj Rači i Bosutu, a sa druge, bivajući u ravnici, daleko od Fruške gore i granice, a uz to i naseljeni nemačkim življem, bili praktično pacifikovani. U 1942, Kuzmin je dao 38 žrtava, dok su Martinci dali 54. Ovo nisu fruškogorska sela, ali je geografski položaj učinio da budu koliko toliko pošteđena značajnijih razaranja.
Na kraju, posebno je zanimljivo najveće mitrovačko selo Laćarak koje je u 1942, prema podacima Muzeja žrtava genocida imalo 60 žrtava. Kao poslednju celinu zadržavamo selo Staru Bingulu koja je, izolovana od glavnih puteva i naseljena pretežno nesrpskim stanovništvom, u ovoj godini dala tri žrtve.
Intresantan je u ovom kontekstu primer Velikih Radinaca, čvorišta koje je spajalo Mitrovicu i Rumu. Kroz ovo selo vodi put ka Grgurevcima, Šuljmu, Bešenovu i dalje ka Stejanovcima, a može se preko atara lako i do Mađelosa. Kao takvo ono je bilo važno okupatoru koji je uvek nastojao da ga drži mirnim i zato tu nemamo racije, odmazde… Sa druge strane pacifikovani Radinci bili su važni i za partizane. Iz čitavog niza izjava učesnika NOR-a možemo lako videti da je gro boraca iz Mitrovice upravo u Radincima „hvatao vezu“ za Frušku goru. A to opet ne bi bilo moguće da je selo pod blokadom ili da se vrše racije, teror…
Najposle o tome svedoče i brojke. Radinci su u 1942. imali 31 žrtvu, od čega 21 muško i 10 ženskih lica. Najveći broj njih, čak 27 su Srbi. U starosnoj strukturi dominiraju lica između 20 i 50 godina, kojih je 26. Likvidatori su i ovde ustaške, a kao mesto smrti vidimo: Jasenovac, Mitrovicu, Vukovar, a imamo i šest lica palih u borbi. Ovi podaci govore da su Radinčani vođeni mahom u zatvore, da nema direktnog terora koji se može videti naročito u Ležimiru, gde često možete sresti podatak da su ljudi ubijani doslovno u kućama, da su u svojim domovima spaljivani i slično. Ali, to je upravo ono o čemu smo pričali – razlika između sela na prvoj liniji fronta i onih koja se nalaze u pozadini ili na susretima važnih puteva.
Za kraj htela bih samo da istaknem da je slična struktura primetna i kod totalnog broja žrtava u pomenutim selima u periodu 1941-1945. Tako je u Bešenovu život izgubilo 194 lica, u Bosutu 445, Čalmi 191, Divošu 394, Grgurevcima 434, Kuzminu 208, Laćarku 186, Ležimiru 455, Manđelosu 241, Martincima 258, Šašincima 131, Šišatovcu 48, Sremskoj Rači 517, Staroj Binguli 31, Šuljmu 91 i Velikim Radincima 129. U ukupnom zbiru, mitrovačka sela, ona koja su se našla na teritoriji NDH izgubila su 3.953 stanovnika, što čini 9.59 posto od ukupnog broja žrtava prema najnovijem popisu koji je 2021. izneo Arhiv Vojvodine.
Ukoliko se ponovo osvrnemo na žrtve iz 1942, za koje smo na početku konstatovali da ih je u mitrovačkim selima bilo 1.832, lako možemo zaključiti da je u ovoj krvavoj godini palo čak 46 posto ukupnog broja ubijenih, odnosno 4.5 posto od ukupnog broja ubijenih u Sremu tokom Drugog svetstkog rata.
*Tekst objavljen u okviru projekta “1942. godina krvavog leta” koji je sufinansiran sredstvima Vlade Republike Srbije, Ministarstva kulture i informisanja. Stavovi izneti u podržanom medijskom projektu nužno ne odražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
