Od prve ratne trube 1912. pa sve do konačnog sloma Centralnih sila 1918. godine, u vojsku Kraljevine Srbije dobrovoljno je stupilo najmanje 3.018 Sremaca koliko je svojim marljivim višegodišnjim istraživanjem uspeo da utvrdi i imenom i prezimenom popiše arhivist, zavičajni istoričar i istraživač Momčilo Mitrović. Najveći broj njih na frontove je stizao preko Rusije, deo zahvaljujući naporima Mihaila Pupina preko Sjedinjenih Američkih Država, dok je deo nepriznajući granicu na Savi, još od 1912. godine stupao u redove vojske koja je posle više vekova oslobila Staru Srbiju i Makedoniju od turske okupacije. Napuštajući svoje domove i rizikujući da budu surovo kažnjeni za dezerterstvo i izdaju dvojne carevine, oni su ostavljali svoje živote u Makedoniji, na beogradskim ulicama, obalama Save i Dunava, u Albaniji, na Solunskom frontu…
U vojsku Kraljevine Srbije, Sremci su dolazili sa svih strana. Iz Mitrovice, Pećinaca, Iriga, Rume, iz Šida i njihovih sela, ali i iz Iloka, Vukovara, Bobote… Svuda gde se srpski disalo i mislilo hrlili su mladići, paori, seljaci, učitelji i lekari, da pomognu svojoj braći i osvetlaju obraz ravnici koja je od Brankovića pa sve do Karađorđa bila središnja zemlja srpskog naroda. Gotovo da nije bilo naselja u Sremu iz kojeg u rat za slobodu i jedinstvo nije otišao makar jedan dobrovoljac. Nakon rata, preživeli su se vraćali svojim domovima, gde su saznavali za represalije i odmazde koje su nad njihovim porodicama sprovodile carsko-kraljevske vlasti. Ovenčani slavom, činovima i medaljama, ratnici su u miru i tišini ponovo postajali očevi, braća, paori, seljaci. Puške su vraćali u klupe i u ruke uzimali plugove.
U Kraljevini, naročite počasti nisu tražili. Nešto više od hiljadu boraca Solunaca dobilo je nekoliko jutara zemlje i to ne po ličnom zahtevu, već po sili zakona. Bila je to mala nagrada Kralja Aleksandra saborcima koji su na svojim plećima izneli najveći teret pobede. Stavljeni van zakona od hrvatskog ustaškog režima, tokom Drugog svetskog rata, Sremci-Solunci bili su ubijani, gonjeni, mučeni i zatvarani. Ubijani su u Vinkovcima, u Jasenovcu, mitrovačkoj Kaznioni i na starom pravoslavnom groblju. Rešen da “novi svet” začne na “novoj istoriji” ni postratni komunistički režim nije na njih gledao blagonaklono. Odrekvaši se sopstvenih očeva i dedova, mladi tvorci realnog socijalizma terali su ih na kuluk, vređali, otimali im medalje i bacali ih. Polovinom prošlog veka tek po neki Solunac mogao se pohvaliti da još uvek uz sebe ima junaštvom i mučeništvom ovenčanu medalju.
Sa zalaskom prošlog veka, zalazili su i ovi tihi junaci. Sahranjivani su skromno, bez mnogo pompe i ceremonijala. Sirotinjski i seljački. Dostojanstveno. Jedino kako su i umeli. Onako kako su živeli, borili se i posle borbe radili, tako su i nestajali. Danas, u Sremu njihovih porodica gotovo da više i nema, baš kao ni svesti o tome da im se još uvek, čitavih stotinu godina nakon Velikog rata, nismo odužili na dostojanstven način. Ni spomenikom, ni sećanjem, ni životom koji bi sličio na onaj kojim su naši Solunci živeli.
– Sremci-Solunci su tema koja me opseda čitav život. Kao radnik Arhiva Srema već decenijama se bavim njima. Mnoge sam kao potomak doborovoljca sa Solunskog fronta i sam upoznao, sa mnogima pričao, bio svedok njihovog junaštva i stradanja i te priče objavljivao u štampi. Činjenica da se tim div-junacima još uvek nismo odužili kako dolikuje me je i podstakla da nakon osamnaest godina intenzivnog traganja po arhivima u Beogradu, Novom Sadu, Zagrebu, Beču i Budimpešti na svetlo dana iznesem kompletnu priču o njima i pokažem da ni mi Sremci ne zaostajemo za svojom braćom južno od Save i Dunava, priča nam Moma Mitrović.
Dobrovoljaštvo u Sremu prisutno je još od vremena Prvog srpskog ustanka, pa i ranije, kada su mnogi Sremci kao hajduci prelazili Savu i stupali u srpske redove. Jedan od najpoznatijih hajdučkih vođa Đorđe Ćurčija u šabački i loznički kraj prešao je iz rodnog Bosuta. Osim njega, tu je i čuveni Lazar Dobrić, Laza Harambaša, za koga Radoš Ljušić veli da je do pojave Karađorđa bio najuticajniji u srpskoj hajdučiji. Dobrovoljaštvo je među Sremcima bilo prisutno i za vreme Ticanove bune 1807. godine kada su sa ustaničkim izaslanikom Lukom Lazarevićem vođeni razgovori o prelasku Karađorđeve vojske u Srem. Kao dobrovoljce, otkriva nam Mitrović, Sremce možemo naći i u redovima vojske Kneževine Srbije u vreme oba srpsko-turska rata vođena između 1876. i 1878. godine. Dobrovoljci Sremci su bili i u poslednjim ratovima za jugoslovensko nasleđe, kao i tokom odbrane Kosova i Metohije.
– Sremci su na Kraljevinu Srbiju gledali kao na svoju kuću. To je bila stvar porodičnog vaspitanja, tradicije. Pravoslavlje ih je učilo da se žrtvuju za svoje bližnje, oni su taj svoj dug prema zajedničkoj otadžbini pošteno ispunjavali, a broj dobrovoljaca kretao se od desetak do četrdeset po naseljenom mestu. Dobrovoljci iz Rusije su počeli da stižu još 1915. godine, mahom preko Rumunije. Oni su se na Istočnom frontu masovno predavali Rusima i prelazili na srpski front. Među njima bilo je i Sremaca, od kojih su neki već imali značajna ruska ordenja kao što je Krst Svetog Đorđa, što svedoči da su se časno i junački borili i za carsku rusku vojsku. Drugi kontignet koji je dolazio iz Rusije išao je direktno na Solunski front pomorskim putevima preko Sibira, Dalekog Istoka, do Sueca i Soluna, ali i preko Engleske i Francuske. Kako je i tu bilo Sremaca, možemo slobodno reći da naši dedovi nisu birali način da se priključe svojoj braći u borbi za slobodu, priča Moma Mitrović.
Sa dalekog Zapada, iz SAD, u srpsku vojsku stupilo je preko 1.800 dobrovoljaca, od kojih 84 Sremca, među kojima su i Branko Popović, Dušan Ostojić, Jovan Petrović, Sima Laćarski, Stevan Nestorović iz Divoša. Vaso Ljiljak, Đuka Lukić, Čeda Lukić iz Manđelosa. Gliša Jakšić, Petar Bižić, Steva Šijački iz Sremske Mitrovice, Đoka Antić, Pavle Maksić, Svetozar Dolović iz Grgurevaca, Kosta Miljković iz Laćarka, Maksim Diklić i Ljubomir Veljković iz Čalme, Dušan Zdelar, Živan Jovanović, Pavle Stojanić iz Šašinaca i drugi.
– Svoj doprinos su dali i lekari Dimitrije Konjević i Jovan Stejić iz Čerevića, Dušan Gajić iz Vojke, Kosta Grčić iz Rume, Milan Sekulić iz Kamenice, Blagojević Nikola iz Šida, Toma Jovanović iz Karlovaca i drugi. Među onima koji su se istakli u borbama su recimo Branko Ličanin iz Belegiša koji je pre dolaska na Solun dobio orden Krsta Svetog Đorđa, Milan Dugošević iz Iriga, dobrovoljac oba balkanska i Velikog rata od prvoga dana koga su Ustaše ubile na početku rata, Đura Nikolajević iz Jazka, Mihailo Čizmić iz Divoša i mnogi drugi koji još uvek čekaju da se mi kao potomci najpre pokajemo za sagrešenja koja smo prema njima učinili i da im se potom odužimo kako i dolikuje. Ova moja knjiga, koja će, nadam se, izaći iz štampe do kraja godine, samo je mali spomen. Onaj veći, pravi, tek čeka da bude izgrađen. Na našim ulicama i što je najvažnije, u našim srcima, zaključuje Moma Marković.
