Na Svetog Nikolu, 19. decembra 1875. godine, u Titelu je rođena Mileva Marić, supruga i naučna saradnica slavnog nobelovca Alberta Ajnštajna, naša prva teorijska fizičarka, rumski i mitrovački đak. Detinjstvo, školski dani i odrastanje ove srpske heroine skoro u celosti su bili vezani za podneblje ravnog Srema. Njena porodica je nepuna dva leta živela u Vukovaru, potom četrnaest godina u Rumi, sa Milevinim kraćim ili dužim odsustvom radi školovanja u Novom Sadu, Sremskoj Mitrovici i Šapcu, gde je sve sticala osnovna i srednjoškolska znanja.
Milevin i Albertov biograf, svakako najbolji poznavalac zajedničkog života i rada supružnika Ajnštajn, poreklom Rumljanin, fizičar mr Đorđe U. Krstić (1936 – 2014) precizno je izračunao da je porodica Marić u Rumi živela od 21. oktobra 1877. do 14. maja 1892. godine. Potom su se odselili za Zagreb. U međuvremenu, tokom bavljenja ove porodice u rumskoj Železničkoj 32, Mileva Marić će ovde završiti osnovnu školu, zatim jednu godinu Srpske više devojačke škole u Novom Sadu, tri godine – drugi, treći i četvrti razred Male realne gimnazije u Sremskoj Mitrovici i peti razred Šabačke gimnazije. Njeno gimnazijsko školovanje, kao privatne učenice, biće nastavljeno u Zagrebu, gde je otac Miloš Marić dobio novu službu.
Milevini roditelji, Marija i Miloš Marić, koji su vrlo rano ostali bez dvoje tek rođene dece (Milice i Vukašina), u Rumi su dobili nove naslednike – Zorku (1883) i Miloša (1885). Miloš Marić mlađi će kasnije ostvariti zavidnu karijeru – diplomiraće medicinu, i u Sovjetskom Savezu postati cenjeni histolog i univerzitetski profesor.
Sve do pre nekoliko decenija, uz ime Mileve Marić Ajnštajn uglavnom je navođeno da je bila supruga čuvenog fizičara i nobelovca, naučnika čiji su najvažniji radovi, objavljeni 1905, iz temelja promenili naš dotadašnji pogled na okolni svet. I da je bila majka troje dece tog svetskog velikana, tvorca teorije relativnosti. Danas se potpuno drugačije posmatraju njeni ljudski i stvaralački dometi. Iz duboke istorijske tame sve više, nezadrživo, izbijaju na svetlost dana dokazi da je Mileva bila i naučni saradnik Alberta Ajnštajna, ravnopravni učesnik i partner u nastajanju te magične formule E=mc2.
Sve navedeno o Milevi Marić, njenim sremskim danima i nespornim naučnim dostignućima, navelo nas je da pre ravno dve decenije pokrenemo akciju za podizanje spomen-obeležja u Sremskoj Mitrovici. Inicijativu „Sremskih novina“ i potpisnika ovih redova podržali su mnogi pojedinci, privredna preduzeća i društvene ustanive, pa je povodom Svetske godine fizike i 130-godišnjice Milevinog rođenja, 2005, postavljena njena bronzana bista. Imao sam lično zadovoljstvo i čast da rad mitrovačkog vajara Vladimira Tovića svečano predam sugrađanima na dar.
U međuvremenu, iz štampe je izašla knjiga „Naša Mileva“, u izdanju Srpske čitaonice u Irigu, sve više književnih, stručnih i biografskih publikacija je posvećeno našoj znamenitoj zemljakinji, a u rodnom Titelu postavljeno spomen poprsje, rad dr Vladimira Jokanovića. Da ne govorimo koliko je njen svetli lik inspirisao brojne pozorišne i filmske stvaraoce, likovne umetnike, kompozitore… Ovih dana, u rumskoj Železničkoj ulici, otkriva se novoizgrađeno spomen-zdanje posvećeno Milevi Marić, na mestu srušene kuće u kojoj je njena porodica živela punih četrnaest godina.
Pomenimo još da je Mileva Marić završila studije matematike i fizike na Saveznoj tehničkoj visokoj školi (Politehnici) u Cirihu, 1900. godine. Dobila je samo završno svedočanstvo, jer ženama u to vreme nije bilo dozvoljeno da polažu diplomski ispit. „Mileva je bila briljantan naučni um, prodoran, pronicljiv, obrazovan, znatiželjan, a poput svih fizičara, imala je i veliku sklonost ka igri…“, napisala je italijanska fizičarka Gabrijela Grejson u svojoj knjizi „Ajnštajn i ja“. Ta autorka bi želela, kao i mnogi od nas, da se Milevi bar simbolično, posthumno, dodeli fakultetska diploma koju je svakako zaslužila.
Dušan Poznanović
